रथसप्तमी २०२०

रथ सप्तमी परिचय                                          

सूर्य-देवता

      आपण केवळ श्रेष्ठ देवतांचीच नव्हे तर चंद्र, अग्नि वरुण आणि इंद्रांची देखील निकृष्ट देवतांची उपासना करतो. या देवतांना सर्व प्राण्यांच्या जीवनात महत्त्वपूर्ण स्थान आहे. ‘रथ सप्तमी’ हा सण  सूर्य-देवताची पूजा करण्यासाठी साजरी केला जातो.                

रथसप्तमीला सूर्याच्या पूजेचे महत्व :-   

   पंचांगाप्रमाणे दरवर्षी चैत्र पाडव्याला तिथी संवत्सर बदलले जाते.यामध्ये दक्षिणायण आणि उत्तरायण अशी दोन आयण सांगितली आहेत. कर्क राशीत सूर्य प्रवेश करतो तेव्हा दक्षिणायण सुरु होते. मकर राशीत सूर्य प्रवेश करतो. तेव्हा मकरसंक्रांत म्हणजे त्यादिवशीपासून उत्तरायण सुरु होते. 

   उत्तरायणामध्ये मकरसंक्रांत १४ किंवा १५ जानेवारीला येते. या संक्रांतीचा उत्सव मकरसंक्रांतीपर्यंत चालतो. या रथसप्तमीचे महत्व असे आहे की, यादिवशी आपल्या शरीर व मनासाठी सूर्याची पूजा केली जाते . त्यामुळे मित्र, रवी, सूर्य, भानू, खग, पुष्णे, हिरण्यगर्भ, मरीच, आदित्य, सवित्र, अर्क, भास्कर या नावाने सूर्याला १२ नमस्कार घालावेत . सूर्याची पूजा करताना सूर्याला दूध, खीर प्रिय आहे म्हणून हे दूध अग्निवर उकळून उतू जाईपर्यंत गोवरीच्या निखाऱ्यावर ठेवले जाते . 

रथसप्तमीचे व्रत करण्याचा विधी:-

 प्रथम घरासमोरील अंगण स्वच्छ करतात. शक्य असल्यास गाईच्या शेणाने जमीन सारवतात. जमिनीवर रांगोळी काढतात. चंदन उगाळून तयार केलेल्या लेपाने पाटावर सूर्यदेवतेचे चित्र काढले जाते. तो पाट रांगोळी काढलेल्या जमिनीवर ठेवला जातो. त्याची शोडषोपचारे पूजा करतात. चंदन, अक्षदा, लाल फूल, दुर्वा पाण्यात घालून त्या जलाने सूर्याच्या पूजेनंतर मातीच्या घडयाची पूजा करतात. गोवऱ्या जाळून  त्यावर कोळसे जाळून अग्नि प्रजल्वित करतात.त्या अग्निवर पूजा केलेल्या मातीच्या घडयात दूध उकळून ते सूर्यदेवाला अर्पण केले जाते..या व्रताच्या समाप्तीसाठी व्रताच्या दुसऱ्या दिवशी शक्य असेल तर ब्राम्हणाला भोजन देतात किंवा सुका शिधा देतात. नंतर उपवासाचे पारणे केले जाते.

सूर्य भगवान सात घोडयांच्या रथावर स्वार का असतो?

   सूर्य भगवान सात घोडयांच्या रथावर स्वार असतात. सात घोडयांच्या संदर्भामध्ये पौराणिक तथा वास्तवामध्ये अनेक कथा आहेत.  त्याने प्रेरित होऊन सूर्यमंदिरामध्ये सूर्यदेवाच्या विभिन्न मूर्त्या विराजमान आहेत पण त्या सर्व रथासोबत बनवलेल्या आहेत . पाहून आपण अचंबित  होतो. या सात घोडयांची नावे गायत्री, भ्रांति, उस्निक,जगति,त्रिस्तप,अनुस्त्य, पंक्ति. हे सात घोडे म्हणजे एका आठवडा दर्शवतात .  एक असा प्रकाश स्वयं सूर्यदेवतेपासून उत्पन्न होतो . सूर्यप्रकाशा मध्ये सात विभिन्न रंग दिसतात.  ज्यातून इंद्रधनुष्य निर्माण होते. ह्या  प्रकाशाच्या धुरापासून आकाशात सात रंगाचे भव्य इंद्रधनुष्य निर्माण होते. सूर्यदेवाच्या सात घोडयांना इंद्रधनुष्याच्या सात रंगाबरोबर जोडले जाते. या सात घोडयांचे निरीक्षण केले तर असे दिसते की ,या घोडयांचे रंग भिन्न -भिन्न आहेत .प्रत्येक घोडा एकदूसऱ्यापेक्षा वेगळा आहे. 

     पौराणिक तथ्यानुसार सूर्य भगवान ज्या रथावर स्वार असतात. त्या रथाचे सारथ्य अरुण देव करतात.  एका बाजूला अरुण देव द्वारा रथाची कमान सांभाळली जाते . पण रथ चालवतानादेखील अरुण देवाचे मुख सूर्य देवाकडे असते. सूर्याला आदित्य,भानु आणि रवि ही म्हणतात. दुसरे कारण सूर्यदेवाच्या रथाला चालवणारे हे सात घोडे स्वयं सूर्यप्रकाशाचे प्रतीक आहेत .  आपण कोणतेही मंदिर किंवा मूर्ती पहिले तर त्यात अंतर दिसते . सूर्यदेवाच्या रथाबरोबर बनवलेल्या मूर्तीमध्ये सात वेगवेगळे घोडे असतात. मूर्तीमध्ये रथाबरोबर केवळ एक घोडा व त्यावर सात घोडयांचे मस्तिष्क असते. एका शरीरामधून सात वेगवेगळ्या घोडयांची उत्पत्ति होते . जसे सूर्याच्या प्रकाशातून सात वेगवेगळे रंग निघताना दिसतात म्हणून सूर्य भगवान यांच्या रथाला सात घोडे आहेत. 

    रथाच्याखाली केवळ एकच चाक असते ज्यात १२ आरे असतात.हे आश्चर्यजनक आहे की ,एव्हढयामोठया रथाला चालवण्यासाठी एकच चाक असते. असे मानतात की , पौराणिक उल्लेखानुसार सूर्यदेवाच्या रथाभोवती ६० हजार वल्खिल्या जातींचे लोक ज्यांचा आकार मनुष्याच्या हाताच्या अंगठयाएव्हढा असतो. ते सूर्यदेवाला प्रसन्न करण्यासाठी त्याची पूजा करतात. अशाप्रकारे रथसप्तमीला भारतात सूर्यपूजेचे महत्व आहे.                          

सूर्य-देवता

    अशा प्रकारे सूर्य त्यांचे एक प्रकारे पालनपोषण करते. सूक्ष्म प्रकाश आणि उर्जा बरोबरच, सूर्य चैतन्य च्या विपुल प्रमाणात उत्पन्न करतो ज्यामुळे अध्यात्माचे पालन करण्यासाठी अनेकांना शक्ती प्राप्त होते; त्यांच्या मनावर आणि बुद्धीचे आवरण कमी होते आणि त्यामुळे त्यांची बौद्धिक परिपक्वता वाढते.

  विघटनाविषयी माहिती 

    सूर्याच्या उष्णतेमुळे तलाव व नद्यांचे सकल पाणी वाष्पीकरण होते आणि बर्‍याच वेळा नद्या व तलाव कोरडे पडतात. तीव्र उष्णतेमुळे, अनेक झाडे जळून जातात; काही लोकांचा मृत्यू होणा आत्म्यावर याचा विपरित परिणाम होतो. सूर्याच्या प्रकाशामुळे आणि सूर्यामुळे सूत-तेज उद्भवते. हे सूक्ष्म-तेज, राजा-तम्याने परिपूर्ण सूक्ष्म सूक्ष्मजंतू आणि सूक्ष्म-जीवांचा नाश करते ज्यामुळे वातावरणातील राजा-तमा पातळी कमी होते, वाढते ‘सात्विक’; अशा प्रकारे त्रिकोणांना संतुलित केले. सूर्य उगवणे आणि सूर्यास्त होणे हा रोजचा विषय आहे. अशाप्रकारे सूर्य निर्मिती, निरंतरता आणि विघटन हे सतत चालू आहे.

सूर्याची गुणधर्म 

     सूक्ष्म ज्ञान आणि मार्गदर्शन देणे म्हणजे प्रकाश. प्रकाश हा ज्ञानाचा एक प्रकार आहे. सूर्य ज्ञानाशी संबंधित कामे देखील करतो. म्हणूनच ज्ञानाशी संबंधित सूक्ष्म लाटा आणि ज्ञानाचा प्रकाश त्याच्याकडून प्रसारित केला जातो. अशा ज्ञानाच्या लहरींद्वारे तो 30% च्या प्रमाणात ज्ञान देतो. कर्ण रोज सूर्याचे दर्शन घेत असत आणि त्याला सूर्याकडून मार्गदर्शन मिळायचे.  खूप चांगले गुरु सूर्य ‘शास्त्र  तसेच ‘शास्त्र-कला’ मध्ये पारंगत आहेत. रुद्रवतार मारुती या दोन्ही कला शिकण्यासाठी ‘सूर्य-लोका’ वर गेले होते आणि सूर्य म्हणून एक गुरु म्हणून, त्याला खूप निपुणपणे मार्गदर्शन केले. तो इतरांना ज्ञानाचा प्रकाश देतो जेणेकरून त्यांच्या घोर आणि सूक्ष्म अहंकाराच्या रूपात अंधाराचा नाश होईल.खूप चांगले वडील सन यांनी नेहमीच आपल्या मुला व मुलींबद्दल वडील म्हणून आपली कर्तव्ये पार पाडली आहेत. तो सर्वांना मदत करतो आणि सर्वांना त्याची मुले समजतो. क्षत्र भाव, इंद्र हे सर्व निम्न देवतांचे प्रमुख आहेत. देव सूर्य इंद्राच्या नियंत्रणाखाली असला तरी जेव्हा जेव्हा तो चुकीचा निर्णय घेतो आणि जेव्हा इंद्राने दिलेल्या चुकीच्या आदेशांचे पालन करीत नाही तेव्हा त्याला इंद्राचा विरोध करतो. खालच्या देवतांपैकी, देवता सूर्यात सर्वाधिक ‘सात्त्विक’, व्यापाकत्व , त्याग, समष्टी भाव आणि क्षत्र भाव आहेत. 

    सूर्य सर्व आत्म्यांना समानतेने वागवतो. तो इतरांमधील गुणांची प्रशंसा करतो.म्हणूनच तो कोणावरही अन्याय करीत नाही. हनुमानाचे उदाहरण असेल, ज्याचे शिष्यचे गुण आहेत त्यांना सूर्याद्वारे एक शिष्य म्हणून स्वीकारण्यात आले होते आणि त्याला ज्ञान आणि कलेचे विविध प्रकार दिले गेले होते. सूर्याचा रथ आणि त्याची उपासना सूर्यदेवता यांचे वाहन म्हणून रथ आहे. ज्याप्रमाणे कोणत्याही मंदिरात देवाची उपस्थिती, अशा मंदिराला महत्त्व देते त्याचप्रमाणे सूर्याच्या रथालाही तितकेच महत्त्व आहे; म्हणूनच, ‘रथ-सप्तमी’ च्या दिवशी सूर्याची उपासना करण्याबरोबरच त्याचा रथ प्रतीकात्मक स्वरूपातही पूजन केला जातो. देवता सूर्याच्या रथात 'सप्त-लोका' (7 सूक्ष्म प्रदेश) - 'सूर्य-लोका', 'नक्षत्र-लोका', 'ग्रह-लोका', 'भुवा-लोका', 'नाग-लोका' मार्गे प्रवास करण्याची क्षमता आहे , 'स्वर्गा-लोका' आणि 'शिव-लोका' जो स्वर्गा-लोकाजवळ आहे. गरजेनुसार रथाची गती बदलते. देवता सूर्याच्या इच्छेनुसार रथ उडतो. चाकांमध्ये (सोन्याने बनवलेल्या) सूर्याची नाजूक प्रतिमा कोरलेली असतात जी ‘तेजा’ आणि ‘तेज-तत्व’ आसपासच्या प्रदेशात 30% पर्यंत प्रसारित करतात.